Historie wyśmierzyckie

Walka o prawa miejskie I samorządową niezależność

W wyniku III rozbioru Polski, Wyśmierzyce weszły w skład wielonarodowej monarchii austriackiej i zostały włączone do cyrkułu radomskiego. Zerwane zostało, liczące wiele wieków, powiązanie z Mazowszem, a także z dotychczasowym właścicielem miasta – Zakonem Benedyktynów w Płocku. Pobenedektyński folwark przejęty został na skarb państwa, a następnie wystawiony na licytację.

25 maja 1809 r. Wyśmierzyce zakupił Józef Teodor Makomaski. Od tej chwili, rozpoczęły się długotrwałe starania mieszczan o utrzymanie swojej niezależności. Nowy właściciel sądził, że nabycie folwarku oznacza narzucenie mieszkańcom Wyśmierzyc poddaństwa, daje prawo do ich ziemi, likwidacji przywilejów i degradacji miasteczka do roli wsi.

Dążenie do podporządkowania sobie mieszczan Józef Makomaski wspierał licznymi skargami kierowanymi do władz państwowych. Wykazał w nich słabość ekonomiczną Wyśmierzyc i zanik ich miejskiego charakteru. Ekonomiczne podstawy tego miasta były rzeczywiście kruche. Trzeba było nadzwyczajnej składki mieszkańców by umożliwić utrzymanie burmistrza i magistratu. Efektem starań Makomaskiego, było umieszczenie sporządzonym w 1820 roku ,,Opisie historycznym miasta Wyśmierzyce”sformułowań sugerujących, by ze względu na brak odpowiednich funduszy, miasto zamienić na osadę. Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji, odrzuciła jednakże sugestie Józefa Makomaskiego i dozorcy miast sporządzającego ów opis, utrzymując miejski status Wyśmierzyc. Aby skutecznie bronić się przed zakusami dziedzica, mieszczanie rozpoczęli wieloletnie starania o odnalezienie w archiwum przywileju lokacyjnego, a także innych dokumentów potwierdzających ich miejską tożsamość. Niestety nie były one owocne. Mimo tego, mając poparcie Komisji Wojewódzkiej nadzorującej miasta, udawało się mieszczanom utrzymać status miejski przez pięćdziesiąt lat. Kolejnego zamachu na miejską niezależność Wyśmierzyc, dokonali Rosjanie.

Komitet Urządzający w Królestwie Polskim, decyzją z 17 X 1869 r. zamienił Wyśmierzyce na osadę, podobnie jak dziesiątki innych miejscowości. Decyzja ta obowiązywała od 1 stycznia 1870 r. Przez ponad pięćdziesiąt następnych lat, Wyśmierzyce jako wieś wchodziły
w skład gminy Radzanów. Wyśmierzyczanie nie zapomnieli jednak o dawnym, miejskim charakterze swej miejscowości.

Starania o odzyskanie utraconego w 1869 r. statusu, wyśmierzyczanie rozpoczęli w roku 1917. 4 listopada tego roku,rada, nazywająca siebie ,,miejską” skierowała do władz austriackich w Radomiu petycję z prośbą o wyrażenie zgody na utworzenie w Wyśmierzycach ,,samoistnego urzędu gminnego”. W prośbie przypomniano o tym, że przed rokiem 1870, Wyśmierzyce były miastem, ale z powodu złej kondycji gospodarczej i wielkich ciężarów podatkowych prawa te utraciły. Przedstawiono także uciążliwości wynikające z konieczności załatwiania wszelkich spraw w Radzanowie: ,,brak na miejscu administracyjnego, samodzielnego zarządu pozbawia miasto możności przeprowadzenia nieraz bardzo korzystnych gospodarczych i kulturalnych zarządzeń jak to: łączenie się w korporacje dla polepszenia
i rozwoju rolnictwa i handlu, budowy dróg, szkół itp. Mieszkańcy wyłonili też ,,spośród siebie: właściciela majątku Grzmiąca pana Tomczyńskiego i miejscowego proboszcza S. Zagnera, których miasteczko upoważniło do zajęcia się na razie wynajęciem stosownego lokalu pod Zarząd Gminy i uruchomienie takowego zarządu, gdy przyjdzie pozwolenie”.

Petycję i starania wyśmierzyczan poparli mieszkańcy Redlina i Wólki Kożuchowskiej gminy Białobrzegi. 11 listopada 1917 r. mieszkańcy tych wsi: Antoni Więckowski, Stanisław Marszałek, Andrzej Sitarek, Jan Piwowar, Władysław Uliasz, Leon Koperski, Franciszek Piwowar, Jan Więckowski, Piotr Banachowicz, zebrali się i postanowili ,,zwrócić się do władz o odseparowanie wsi Wólka Kożuchowska i Redlin od gminy Białobrzegi i przyłączenie takowych do nowo tworzącej się gminy w Wyśmierzycach. Obydwie petycje pozostały jednak bez echa.

Odzyskanie niepodległości w listopadzie 1918 roku, ponownie rozbudziło nadzieje wyśmierzyczan na przywrócenie miastu dawnych praw. Dwa lata po tym wydarzeniu, 30 listopada 1920 roku, 167 osób uczestniczących w specjalnie zwołanym zebraniu, któremu przewodniczył wójt gminy Radzanów , Aleksander Wiśniewski, podjęło następującą uchwałę: ,,Po zapoznaniu się ze szczegółami rozporządzenia
o podziale administracyjnym, zebranie po wspólnym między sobą porozumieniu się, zważywszy na to, że osada Wyśmierzyce przed kilkudziesięciu laty była samoistnym miasteczkiem posiadającym Zarząd miasta z burmistrzem, obecnie zaś Wyśmierzyce posiadają majątek miejski składający się z kilkudziesięciu mórg łąk, w których jest bogaty pokład torfu, 25 sklepów, kilka przedsiębiorstw przemysłowych, jak również zabudowanie miasteczka odpowiada w zupełności charakterowi
miasta. W przyszłości przy dobrych ogólnych warunkach rozwojowych, Wyśmierzyce mają dobre warunki ku rozwojowi. Wobec powyższego zebranie jednogłośnie uchwaliło prosić władzę o podniesienie Wyśmierzyc do godności miasta”.

Starania zapoczątkowane tą uchwałą, wsparte zostały decyzjami finansowymi, w sprawie funduszy na prowadzenie gospodarki miejskiej. 10 lipca 1921 r. zebranie uchwaliło następujące dochody do przyszłego budżetu miasta:

- 800 000 marek – eksploatacja złóż torfu,

- 100 000 marek – czynsz dzierżawny z łąk miejskich,

- 50 000 marek – dochody z pastwiska ogólnego,

- 100 000 marek – dzierżawa ryb,

- 200 000 marek – inne dochody.

Zobowiązano się także opodatkować ,,z przestrzeni morgów, ilość których jest 2 796”. Wysiłek włożony w te starania przyniósł wreszcie efekt. Nadzwyczaj pozytywny. Decyzją Rady Ministrów z 19 VI 1922 r. , Wyśmierzyce z dniem 5 grudnia tegoż roku, odzyskiwały prawa miejskie. Podczas pierwszej sesji Rady Miejskiej, której przewodniczył starosta radomski Zygmunt Strzeszewski, wybrano burmistrza, którym został Bolesław Wasiłowski i powołano Zarząd Miasta. Bolesław Wasiłowski zmarł 17.14.1923 r. śmiercią tragiczną. Otruł się, zażywszy przez pomyłkę truciznę. O śmierci tej, a także o śmierci członka rady i kierownika szkoły, Henryka Wielocha, pisał w ,,Słowie”
z 31.05.1923 r. Mścisław Przekora, informując, że całe miasto pokryło się żałobą odczuwając boleśnie, stratę tych dwu zacnych obywateli
i członków pierwszej Rady Miejskiej.

Spokój o trwałość odzyskane statusu miasta, nie był jednak długi. Już w roku 1930, władze powiatu radomskiego, postanowiły zlikwidować gminę miejską w Wyśmierzycach. Poinformował o tym radę, Burmistrz Antoni Rosłaniec: ,,Przewodniczący komunikuje radzie, że drogą ustną dowiedział się, że Wydział Powiatowy Sejmiku Radomskiego przesłał wniosek do Ministerium o skasowanie miasta Wyśmierzyce. Rada Miejska po wysłuchaniu powyższego postanawia prosić Wydział Powiatowy o nadesłanie odpisu swego posiedzenia w sprawie powyższej celem zaznajomienia się z wnioskiem wydziału”. Bulwersujący radnych wniosek nie przyniósł następstw. Problem powrócił jednak w 1923 r., gdy władze powiatu ponownie postanowiły zlikwidować miejską gminę Wyśmierzyce i włączyć tę miejscowość do gminy Radzanów. Decyzja ta wynikała z ustawy z 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego w Rzeczypospolitej (Dz. U. RP Nr 35 poz. 294). Zmiany dotyczyły likwidacji tzw. gmin jednostkowych i stworzenia gmin zbiorowych. Reagując na decyzję Wydziału Powiatowego z 20 sierpnia 1933 r. w sprawie likwidacji miasta i przyłączenia Wyśmierzyc do gminy Radzanów lub Białobrzegi, Rada Miejska Wyśmierzyc przyjęła uchwałę , w której odwołując się do historii i realnych korzyści płynących dla miasta z jego samodzielności, ostatecznie postanowiła: ,, Reasumując powyższe, Rada Miejska dla dobra Państwa i społeczeństwa, postanawia miasto nadal utrzymać, a na likwidację nie zgodzić się”.

Niespełna trzy miesiące później, rada powróciła do tej sprawy, tym razem stwierdzając: ,,Nawiązując do swej uchwały z dnia 9 września 1933 r. nr 4/25, rada na likwidację gminy miejskiej nie godzi się, natomiast zgodzi się na skasowanie gminy miejskiej w Wyśmierzycach
z warunkiem utworzenia gminy wiejskiej z przyłączenia do niej okolicznych miejscowości z gminy Białobrzegi: Wólki Kożuchowskiej, Kożuchowa, Redlina i gminy Radzanów: Grzmiącej, Działów, Górek, Wolaka, Ulasek Stamirowskich i Grzmiących, Sokołu i Bugaju, gdyż te miejscowości należą do parafii rzymsko – katolickiej
Wyśmierzyce i od dawna wyrażają chęć przyłączenia się do gminy Wyśmierzyce ze względu na dużą odległość do Radzanowa i Białobrzegów”.

Powyższą uchwałę podjęto, mimo , że uczestniczący w zebraniu, przedstawiciel władz powiatowych inspektor Piotrowski, nakazywał podjęcie decyzji o zlikwidowaniu gminy miejskiej i włączenie Wyśmierzyc do Białobrzegów.

Ostatecznie, wyśmierzyczanom udało się obronić miejskie prawa i samorządową samodzielność.

 

Źródło: ,,Wyśmierzyce, historia i terażniejszość  Trudna droga ku współczesności" Tadeusz Rostkowski